Kiliseden camiiye çevrilen yapılar;
1. Ayasofya
2. Koca Mustafa Paşa Cami (Aya Andrea Enti Krisi), İstanbul
3. Fethiye Camii (Pammakaristos Manastırı), İstanbul
4. Fenari İsa Camii (Lips Manastırı Kilisesi), İstanbul
5. Eski İmaret Camii (Pantepoptes Manastırı Kilisesi), İstanbul
6. Zeyrek Camii (Pantokrator Manastırı Kilisesi), İstanbul
7. Atik Mustafa Paşa Camii (Kristos Pantepoptes Kilisesi), İstanbul
8. Vefa Kilise Camii (Aziz Teodoros), İstanbul
9. Gül Camii (Ayia Theodosia), İstanbul
10. Kariye Müzesi (Kariye (Chora) Kilisesi), İstanbul
11. Kalenderhane Camii (Azize Theotokos Kyriotissa), İstanbul
12. İmrahor Camii (Aya İoannes Prodromos), İstanbul
13. Hirami Ahmet Paşa Camii (Aziz İoannis veya Aya Yani Kilisesi), İstanbul
14. Küçük Ayasofya Camii (Aya Sergios ve Bakos Kilisesi), İstanbul
15. İsakapı (Esekapı) Mescidi – İbrahim Paşa Medresesi, İstanbul
16. Kefeli Camii – Kefeli Mescidi (Aziz Noel Baba Katolik Kilisesi), İstanbul
17. Sancaktar Hayrettin Camii (Azize Gastria Manastırı), İstanbul
18. Manastır Mescidi – Mustafa Çavuş Mescidi, İstanbul
19. Bodrum Camii (Myrelaion Kilisesi), İstanbul
20. Arap Camii (San Paolo Kilisesi – San Domenico Kilisesi), İstanbul
21. Kümbet Camii (Havariler Kilisesi), Kars
22. Ortahisar Fatih Büyük Camii (Pagan Chrysokephalos Kilisesi), Trabzon
23. Yağ Camii (Saint Jacgues Kilisesi), Adana
1. Ayasofya, İstanbul
Ayasofya, bugünkü haliyle Bizans İmparatoru I. Jüstinyen tarafından, 532-537 yılları arasında İstanbul’un tarihi yarımadasındaki eski şehir merkezine inşa ettirilmiş bazilika planlı bir patrik katedrali olup, 1453 yılında İstanbul’un Osmanlılar tarafından alınmasından sonra, Fatih Sultan Mehmet tarafından camiye dönüştürülmüştür.
Minarelerden ilkini Fatih Sultan Mehmed yaptırdı. İkinci minareyi II. Beyazıt, birincinin yerine yenisini II. Selim, diğer iki minareyi III. Murad yaptırmıştır. Minber, mihrab, mahfiller, levhalar eklenmiştir. Güneydoğusunda padişah ve yakınlarının türbeleri vardır. I. Mahmut döneminde külliye olmuştur. Abdülmecit döneminde Kazasker Mustafa Efendi hattıyla Allah, Muhammed, Ali, Ömer, Osman, Ebubekir, Hasan, Hüseyin levhaları asılmış, dış duvarlar sarı kırmızıya boyanmıştır. 1 Şubat 1935’de müze olmuştur.
2. Koca Mustafa Paşa Cami (Aya Andrea Enti Krisi), İstanbul
Koca Mustafa Paşa Camii (Ayios Andreas en te Krisei Manastırı ya da kısaca Aziz Andreas Manastırı), halk arasında Sümbül Efendi Camii ya da Sümbül Efendi Türbesi olarak bilinir. Resmî adı Pîr Yusuf Sümbül Sinan Âsitânesi’dir.
İstanbul’un Kocamustafapaşa semtinde Doğu Roma döneminden kalma dinî bir yapıdır. Manastırın ne zaman yapıldığı bilinmemekle birlikte içinde bulunan 6. yüzyıla ait parçalar ve sütun başlıkları burada 6. yüzyılın bir ibadet yerinin olduğunu ispatlamaktadır. Manastır adını Bizans halkına Hıristiyanlığı kabul ettirdiğine inanılan Hagios Andreas en te Krisei adındaki havariden almıştır.
İstanbul’un fethine kadar manastır ve kilise olarak faaliyet gösteren bina 1486’da camiye dönüştürülmüştür.
3. Fethiye Camii (Pammakaristos Manastırı), İstanbul
Fethiye Camii, İstanbul’un Fatih ilçesi Çarşamba semtinde bulunan bir cami. Bizans dönemindeki adı Pammakaristos Manastırı idi.
Aslında kilise olarak, 13. yüzyıl sonlarında Bizans’ın ileri gelenlerinden Mihail Glabas Tarkaniotes tarafından inşa ettirilmiştir. İstanbul’un fethinden sonra 1454 yılında patrikhane olarak kullanılmıştır. 1601 yılında İran savaşlarında Gürcistan ve Azerbaycan’ın fethedilmesiyle, fethin hatırası olarak camiye dönüştürülmüştür.
Fethiye Camii, camiye dönüştürülürken kilisenin apsis kısmı yıkılarak yerine kıble yönüne uygun bir mihrap yapılmış, bir minare ve medrese inşa ettirilmiştir. Cumhuriyet döneminde müzeye dönüştürülmüş, 1955 yılında Amerikan Bizans Enstitüsü tarafından içindeki mozaik ve freskolar açığa çıkarılmış, sonradan yapılan kemer sökülüp yerine eski haline uygun sütunlar yapılmıştır. 1960’lı yıllarda yeniden camii olarak ibadete açılmıştır. Camii’nin duvarları taş ve tuğla karışımıdır. Dış duvarlarında ve içerideki mozaiklerde Grekçe yazılar göze çarpmaktadır.
4. Fenari İsa Camii (Lips Manastırı Kilisesi), İstanbul
Fenari İsa Camii, Molla Fenari Camii ya da eski adıyla Lips Manastırı Kilisesi, İstanbul’un Fatih ilçesinde, eskiden Ortodoks kilisesi olarak kullanılırken Türklerin şehri ele geçirmesi ile birlikte camiye çevrilen bir ibadethanedir.
Günümüzdeki yapı, 6. yüzyıldan kalma başka bir kilisenin kalıntıları üzerine yapılmış olup, yapımında eski bir Roman mezarlığının mezartaşları kullanılmıştır. Ortodoks azizelerinden Aya İrini (Azize İrini)’nin kutsal emanetleri de burada saklanmıştır. Kilise kullanımda olduğu dönemde halk arasında Kuzey Kilise olarak bilinmekteydi.
1497-1498 yıllarında, II. Bayezid’in hükümdarlığı döneminde yapının Güney Kilise olarak adlandırılan bölümü, Molla Şemseddin Fenari’nin yeğeni Rumeli kadıaskeri Fenarizade Alaaddin Ali bin Yusuf Efendi tarafından mescite çevrildi. Yapının güneydoğu kısmına bir minare eklendi. Yarım kubbelerden biriyse mihraba çevrildi. Medresenin başhatiplerinden biri olan İsa efendinin adı camiye verildi.
5. Eski İmaret Camii (Pantepoptes Manastırı Kilisesi), İstanbul
Eski İmaret Camii veya Pantepoptes Manastırı Kilisesi İstanbul’un Zeyrek semtinde Doğu Roma döneminden kalma dinî yapıdır. 1081- 1087 yılları arasında inşa edildiği tahmin ediliyor.
Kilise Komnenos hanedanının kurucusu Aleksios Komnenos tarafından yaptırılmıştır. Fatih Sultan Mehmet döneminde medrese olarak kullanılan Zeyrek Camii’nin imarethanesi olarak kullanılmıştır. Fatih medreseleri yapılınca cami olmuştur.
6. Zeyrek Camii (Pantokrator Manastırı Kilisesi), İstanbul
Zeyrek Camii veya Pantokrator Manastırı Kilisesi İstanbul’un Zeyrek semtinde Doğu Roma döneminden kalma dinî yapıdır. Kilise üç ayrı şapelin bir araya gelmesinden oluşur. Ayasofya’dan sonra İstanbul’da ayakta kalan en büyük eski kilisedir.
Güneydeki ilk kilise II. İoannis’in karısı İrini tarafından 12. yüzyılın ilk çeyreğinde,1118 ve 1124 tarihleri arasında yaptırıldı. Karısının ölümünün ardından imparator kilisenin kuzeyinde, az ilerisine ikinci bir kilise yaptırdı ve en sonunda bunları birleştirmek için üçüncü bir kilise daha yaptırdı.
İstanbul’un fethinden sonra ilk medrese burada açıldı. Müderrisi Zeyrek Mehmed Efendi’ydi. Fatih Külliyesiyle birlikte yeni medreselerin yapımı tamamlanınca buradaki medrese kapandı ve bina cami oldu. Şu anda yalnızca güney kısmı cami olarak kullanılmaktadır.
7. Atik Mustafa Paşa Camii (Kristos Pantepoptes Kilisesi), İstanbul
Atik Mustafa Paşa Camii (Kristos Pantepoptes Kilisesi veya Cabir Camii), İstanbul’un Ayvansaray semtinde kiliseden camiye çevrilmiş bir dinî yapıdır. Orta Bizans döneminden kalma yapının eski ismi "Kristos Pantepoptes"tir. Konstantinopolis’te yapılar plan tipi olarak ya Serbest Haç Plan tipi, ya da Kapalı Yunan Haçı(kare içerisinde haç) Plan tipiyle inşa edilmekteydi. Kristos Pantepoptes’in plan tipi ise Kare İçinde Haç Plan ya da Kapalı Yunan Haçı olarak isimlendirilen plan tipidir.
Yapının tarihi hakkında birtakım söylentiler mevcuttur Bunlardan birisi; Halifenin bayraktarlığını yapmış olan Cabir’in yine bir fetih için Konstantinopolis’e geldiği, fetih sırasında öldüğü ve buraya gömüldüğü söylentisidir.
İstanbul’un fethi sırasında ne durumda olduğu bilinmeyen kilise II. Beyazıt döneminde camiye çevrilmiştir. Caminin içinde Doğu Roma dönemine ait hiçbir bezeme yoktur. 1957’de Amerikan Bizans Enstitüsü tarafından binanın güney cephesinde, badana tabakasının altında bulunan fresklerin, Ayios Kosmas, Hagios Damianos ve baş melek Mikhael’e ait oldukları tespit edilmiştir.
8. Vefa Kilise Camii (Aziz Teodoros), İstanbul
Vefa Kilise Camii (Aziz Teodoros) İstanbul’un Fatih ilçesinde Vefa semtindeki bir dini yapıdır. Kilise Aziz Theodoros’a adanmıştı. Kompleks, Bizans mimarisinin Komnenos ve Palaiologos dönemlerine ait bir örneğidir. Vefa Kilise Camii Doğu Ortodoks kilisesi formunda olup, Yunan haçı planına göre yapılmıştır. İstanbul’un fethi’nden sonra cami olarak kullanılmıştır.
İstanbul’un üçüncü tepesi sırtlarında yer alan binanın ilk hali hakkında kesin bir bilgi yoktur. Kilisenin, duvarcılık işine göre 11. yüzyıl sonu, 12. yüzyıl başlarında I. Aleksios Komnenos döneminde yapıldığı anlaşılmaktadır. Aziz Theodoros’a adanmış olup olmadığı da kesin değildir. Yapı Dördüncü Haçlı Seferi’nden sonra Konstantinopolis’in Latin kontrolünde olduğu dönemde Roma Katolik kilisesi olarak kullanıldı.
Osmanlı Devleti’nin İstanbul’u fethinden kısa bir süre sonra kilise, Fatih Sultan Mehmed’in hocası alim Molla Gürani tarafından cami haline getirildi. Molla Gürani kısa süre sonra İstanbul’un ilk müftüsü olacaktı. Cami daha sonra onun adıyla isimlendirildi.
9. Gül Camii (Ayia Theodosia), İstanbul
Gül Camii (Ayia Theodosia yeva Azize Teodosya) İstanbul’un Ayakapı semtindeki Bizans İmparatorluğu döneminden kalma dinî yapıdır. Eski adı ve yapım tarihi hakkında kesin bilgiler olmamakla birlikte 10. ya da 11. yüzyılda yapıldığı tahmin edilmektedir. İkonoklazm akımı sırasında Büyük Saray’ın ana girişi Halki Kapısı üzerindeki İsa ikonasının indirilmesine karşı çıktığı için öldürülen Theodosia adlı kadının kutsal emanetlerinin bu kiliseye konduğu ve bu kilisenin Aya Theodosia olduğuna inanılır. 1499 yılında camiye çevrilmiştir.
Bina tuğla tonozlu bir bodrum üzerine inşa edilmiştir. Kilisenin planı Yunan haçı biçimindedir. Kubbe, duvarlara bitişmeyen dört ayak üstünde durur. Binanın doğu tarafında, ortadaki daha geniş olmak üzere üç apsis vardır. Apsislerdeki nişler ve tuğla bezemeler 13. ve 14. yüzyıllardaki tamirler sırasında yeniden yapıldığını gösterir. Orta apsisle sağ yan nef arasındaki payede içinde bir mezar olan bir hücre bulunur.
10. Kariye Müzesi (Kariye (Chora) Kilisesi), İstanbul
Kariye Müzesi İstanbul’da Karagümrük semtinde Edirnekapı bölümünde bulunan müzedir. Bizans döneminde kilise, fetihten sonra ise cami olarak kullanılmış tarihi bir yapıdır.
534 yılında Justinianus döneminde Aziz Teodius tarafından yapılmıştır. 11. yüzyılda I. Aleksios’un kayınvalidesi Maria Dukaina tarafından yeniden inşa ettirilmiştir. 1204-1261 yıllarındaki Latin istilasinda harap olan manastır Teodor Metokhites tarafından 14. yüzyılda onarılmıştır. Dış narteks ve parekklesion bu dönemde yapıya eklenmiştir.
II. Beyazıt döneminde camiye çevrilmiş, 1948’de müze haline getirilmiştir.
11. Kalenderhane Camii (Azize Theotokos Kyriotissa), İstanbul
Kalenderhane Camii (Azize Theotokos Kyriotissa), İstanbul’un Vefa semtinde Doğu Roma döneminden kalma bir yapıdır. Bozdoğan Kemeri’nin en doğu ucunun güneyinde yer alır. Doğu Ortodoks Kilisesi formundadır. 18. yüzyılda Osmanlı’lar tarafından camiye çevrilmiştir. Yüksek olasılıkla kilise ilk durumunda Theotokos Kyriotissa’ya adanmıştı. Yapı, Yunan haçı kemerli Bizans kilisesi örneğinin var olan birkaç örneğinden birini temsil eder. Plan ve üslup özelliklerine göre binanın 9. veya 10. yüzyıla ait olduğu varsayılır.
Yapı Osmanlı döneminde ilk olarak Kalender Tarikatı’na mensup dervişler tarafından kullanıldığından adı Kalenderhane olmuştur. Caminin avlusunda kilisenin ilk zamanlarında yapıya dahil olan ancak şimdi yıkılıp harabe halini alan duvar kalıntıları bulunmaktadır. Caminin kubbesi dört köşeden örülen kemelerle oluşturulan dairenin üstüne oturtulmuştur. Kubbede çok da eskiden kalmadığı anlaşılan mozaik desenleri bulunmaktadır. Özellikle yapı içinde yer alan mermer kaplamalar göz alıcıdır.
12. İmrahor Camii (Aya İoannes Prodromos), İstanbul
İmrahor Camii, Doğu Roma döneminde yapılmış İstanbul’da ayakta kalan en eski dinî yapıdır.
Doğu Konsülü Studios tarafından bugünkü Yedikule’de 454 yılında kurulan Studios Manastırı’nın bir parçası olan Aya İoannes Prodomos (Vaftizci Yahya) kilisesidir. Latin istilası sırasında harap olan manastır ve kilise 1293’te tamir edilmiştir. Osmanlı padişahı II. Bayezid döneminde İmrahor İlyas Bey tarafından camiye çevrilmiştir.
Osmanlı döneminde şehrin en büyük camilerinden biri olarak hizmet vermiştir. 1782 yangını ve 1894 depreminde büyük zarar görmüş, 1908’de çatısı çökmüştür.
13. Hirami Ahmet Paşa Camii (Aziz İoannis veya Aya Yani Kilisesi), İstanbul
Hirami Ahmet Paşa Camii (Hagios İoannes en te Trullo Kilisesi, kısaca Aziz İoannis veya Aya Yani) İstanbul’un Çarşamba semtinde Doğu Roma’dan kalma dinî yapıdır. Yapım tarihi bilinmemektedir.
Yapılış tarihinin 11. ya da 12. yüzyıl olduğu tahmin ediliyor. 1455 yılında Patrikhane’nin Pammakaristos Manastırı’na taşınması üzerinde oradaki rahibelere Aya Yani tesis edilmiştir. 1586’da Hirami Ahmet Paşa tarafından camiye çevrilmiştir.
Kapalı haç planlı yapılar tipinde, narteks ve apsis çıkıntıları dahil uzunluğu 15 metreyi geçmeyen bu küçük yapı, günümüze kadar oldukça iyi durumda gelmiştir. Ortada pencereli, yüksek kasnaklı bir kubbesi, doğu tarafında bir büyük iki küçük olmak üzere üç apsisi vardır.
14. Küçük Ayasofya Camii (Aya Sergios ve Bakos Kilisesi), İstanbul
Küçük Ayasofya Camii, İstanbul’un Küçük Ayasofya semtindeki cami. Bizans (Doğu Roma) İmparatoru I. Jüstinyen ve karısı Theodora tarafından 527-536 yılları arasında Aya Sergios ve Bachos Kilisesi adıyla yaptırılan kilise 1497’de sultan II. Beyazıt Topkapı Sarayı Darüssaade ağası Hüseyin Ağa döneminde camiye çevrilmiştir.
Temelinde 3 metreye 1,8 metrelik blok taşlar kullanılmıştır. 8 köşeli ana kubbesi bulunmaktadır. İstanbul’un en eski Bizans Dönemi yapısı olarak bilinir. Bahçesinin güney kısmında 24 odalı geniş bir bahçesi ve ortasında şadırvanı olan Hüseyin Ağa Medresesi yer alır.
Söylencelere göre kilise ismini I. Anastasius’un Doğa Roma İmparatoru olduğu zamanda gerçekleşen bir olaydan alır. I. Anastasius devrinde imparatora karşı bir toplumsal ayaklanma gerçekleşir ve bu isyana I. Justinianos’un da adı karışır. Bunun üzerine, I. Justinianos imparator tarafından idam cezasına çarptırılır mamafih hükümün gerçekleşeceği sabahtan önceki gece Aziz Sergius ve Aziz Bacchus imparator I. Anastasius’un rüyasına girerler ve I. Justinianos’un lehinde tanıklık ederler. Bu rüya yahut görü imparatora, verilen hükmün hakkaniyeti üzerine tekrar düşünmesine sebebiyet verecek derecede tesir eder. I. Anastasius verdiği karardan vazgeçerek I. Justinianos’u bağışlar. I. Justinianos tahta çıktıktan sonra, I. Anastasius tarafından hayatının bağışlanması kararına mucip olan Azizlere şükran borcunu ödemek için bir adak kilisesi olarak Aziz Sergius ve Aziz Bacchus adına halihazırda Küçük Ayasofya Camii olarak hizmet veren kiliseyi inşa ettirir.
15. İsakapı (Esekapı) Mescidi – İbrahim Paşa Medresesi, İstanbul
Aslında İsakapı olan adının halk dilinde Esekapı’ya dönüştürüldüğü kabul edilir.
[İbrahim Paşa Medresesi (Esekapı Medresesi)]
Eskiden burada Bizans döneminden kalma büyük bir kemer bulunduğundan, İsakapı ya da Esekapı adını bu kemerden almıştır. Kemerin 1509 depreminde yıkıldığı bilinmektedir.
Hadım İbrahim Paşa tarafından 1560 yılına doğru mescide çevrilen yapı 14. Yy’ın ilk yarısında yapılmış olması gereken ve adı bilinmeyen küçük bir Bizans kilisesidir. Mimar Sinan, kilise harabesini mescide dönüştürürken, etrafına bir de medrese inşa ederek burada küçük bir külliye meydana getirmiştir.
Esekapı Mescidi 1894 zelzelesinde çok büyük ölçüde zarar görmüş ve o tarihten günümüze kadar da bir harabe halinde kalmıştır. Son yıllarda Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’nin Adli Tıp Bölümü bu tarihi eseri duvarları içine almıştır. 1993 Eylül’ünde de içinde bir temizlik yapıldığı görülmüştür.
İbrahim Paşa Medresesi, Cerrahpaşa Mahallesi, 1158 ada 20 parselde yer almaktadır. İbrahim Paşa Medresesi’ne ait Rölöve, Restitüsyon, Restorasyon ve Tesisat projeleri hazırlatılarak Koruma Kurulundan 2007 tarihinde onaylatılmıştır. Kurumumuzca projeleri hazırlatılan İbrahim Paşa Medresesine ait Projeler mülk sahibi Vakıflar İdaresine teslim edilmiştir. Onaylı projeleri doğrultusunda yapının restorasyon çalışmaları tamamlanmıştır.
Kaynak: Fatih Belediyesi
16.Kefeli Camii – Kefeli Mescidi (Aziz Noel Baba Katolik Kilisesi), İstanbul
Kefeli Camii (ya da Kefeli Mescidi), eskiden Aziz Noel Baba Katolik Kilisesi, İstanbul’un Fatih ilçesinde bulunan tarihi bir cami.
Aslında bir Bizans kilisesi iken Osmanlı padişahı IV. Murat döneminde, Recep Paşa tarafından 1630 yılında camiye çevrilmiştir. Cami 7,22 metre genişliğinde ve 22,6 metre uzunluğundadır. Bir minaresi bulunmaktadır.
17. Sancaktar Hayrettin Camii (Azize Gastria Manastırı), İstanbul
Sancaktar Hayrettin Camii (Azize Gastria Manastırı) ya da Sancaktar Hayrettin Mescidi, Osmanlı İmparatorluğu döneminde camiye çevrilen bir manastırdır. Bugün cami olarak kullanılan bölüm bir manastır kompleksinin yalnızca ayakta kalan küçük bir bölümü olduğu sanılmaktadır. Bu manastırın adının ne olduğu konusunda kesin kabul görmemiş değişik görüşler bulunmaktadır. Yapının Gastrion Manastırı’nın bir parçası olduğu düşünülse de, adı geçen manastırın fazla doğusunda olması nedeniyle bu görüş herkes tarafından kabul görmemektedir. İstanbul’da Komnenos ve Paleologos dönemi Bizans mimari yapıtlarının küçük bir örneğidir.
Bir dinî yapıya göre oldukça küçük kalan boyutları nedeniyle bu yapının, manastırın kilise bölümünden çok, önemli dinî kişiliklerin defin şapeli (türbesi) olarak kullanıldığı sanılmaktadır. 14’üncü yüzyıl Paleologos dönemi yapılarıyla ilişkilendirilmektedir.
18. Manastır Mescidi – Mustafa Çavuş Mescidi, İstanbul
Manastır Mescid, Mustafa Çavuş Mescidi olarak da bilinir, İstanbul’un Fatih ilçesinde Topkapı semtinde bulunan Osmanlılar tarafından camiye çevrilmiş Ortodoks kilisesidir.
19. Bodrum Camii (Myrelaion Kilisesi), İstanbul
Bodrum Camii (Bodrum Mesih Paşa Camii veya eski adıyla Myrelaion Kilisesi), İstanbul’da Laleli yakınındaki Doğu Roma döneminden kalma dini yapıdır. 10. yüzyılda Myrelaion Manastırı’nın kilisesi olarak İmparator Romanos Lekapenos tarafından yaptırılmıştır. İstanbul’un fethinden sonra II. Bayezid döneminde Sadrazam Mesih Paşa tarafından camiye çevrilmiştir.
Kilisenin hemen yakınında 5. yüzyıldan kalma bir rotunda vardır. Romanos Lekapenos 10. yüzyılda binanın üstünü kapatarak günümüze kalmamış olan bir saray yaptırmıştı. Kilise de bu dönemde inşa edilmişti.
Kilise tuğladan yapılmıştır. Dört destekli kapalı haç planındadır. Ana mekan yüksek ve pencereli bir kubbe ile örtülüdür. Yapının doğu tarafında, içten yarım yuvarlak, dıştan üç cepheli bir apsis ile iki yanında yonca biçiminde planlanmış hücreler bulunur. Kubbenin orijinal hali korunmuştur. Caminin yanında bir de su sarnıcı vardır.
20. Arap Camii (San Paolo Kilisesi – San Domenico Kilisesi), İstanbul
Arap Camii, İstanbul’un Beyoğlu ilçesindeki Galata semtindedir yer alan cami. Önceleri San (Aziz) Paolo Kilisesi – San (Aziz) Domenico Kilisesi olarak bilinen ibadethane, 1453 yılında şehrin Osmanlı egemenliğine girmesinin ardından camiye çevrildi.
Galata kentsel dokusunda beton bloklar arasında, sivri külahlı hayli yüksek kare biçimli kulesiyle hala fark edilebilen Arap Camii; fetih öncesinden kalan İstanbul’un tek Gotik kilisesidir.
1475’te Fatih, kiliseyi camiye çevirerek vakfına katmıştır. Yirmi yıl sonra da, İspanya’dan çıkartılan Endülüs Arapları’nın bir kısmının, çevredeki mahallelere yerleştirilmesiyle cami, "Arap Camii" olarak tanınır. Caminin Araplara mal edilmesinin bir nedeni de, minareye çevrilen eski çan kulesinin 714’te Şam’da yaptırılan ünlü Emeviye Camii’nin özgün minaresini çağrıştırmasıdır.
21. Kümbet Camii (Havariler Kilisesi), Kars
Kümbet Camii ya da Havariler Kilisesi, Kars’ta yer alan tarihi bir yapı. Doğu’nun Ayasofya’sı diye nitelendirilir.
10. yüzyılda Kars ve civarında hüküm sürmüş Bagratlı Krallığı döneminde bir Ermeni-Gürcü kilisesi olarak inşa edilmiştir. Kral Abas´ın yaptırdığı kilise beş yıl içinde bitirilmiştir. Bu yapı bir ibadethaneden ziyade Hıristiyanlık için büyük bir kutsallığa sahip olan 12 Havariler´i anma münasebeti ile de yapılmıştır.
Daha sonra 1064 yılında Müslüman egemenliğine geçen yöredeki bu kilise camiye dönüştürülerek Kümbet Cami adını almıştır. Bölge Rus hakimiyetine girince camii Rus Ortodoks Kilisesine çevrilmiş, 1918 yılında Türk hakimiyetine girince yeniden camiye çevrilmiştir. 1964 yılında ise müzeye dönüştürülerek, Kars´ta yapılan kazılardan elde edilen tarihi eserler burada sergilenmeye başlanmıştır. Kars Müzesi adıyla da bilinen bu eski ibadethane, bu işlevini 1981 yılına kadar sürdürmüştür. 1993 yılından bu yana yine cami olarak kullanılmaktadır. Kars Belediyesinin burayı yeniden müze yapma girişimi sözkonusudur.
22. Ortahisar Fatih Büyük Camii (Pagan Chrysokephalos Kilisesi), Trabzon
Fatih Cami Trabzon’un Ortahisar ilçesinde bulunan bir camidir. Orijinal yapı ismi Pagan Chrysokephalos Kilisesi’dir. 1461 Trabzon’un fethine kadar hem bir manastır hem de kilise olarak hizmet etmiştir. Osmanlı’nın en güzel sanat eser örnekleri bu camide bulunmaktadır.
Kilise , Trabzon Pontus İmparatorluğunun zirve döneminde , İmparator John II Megas Komnenos’a ve önde gelenler için 1297 yılında dinlenme yeri olarak yapılmıştır. Daha sonra 1364’da Metropolitan Niphon ve 1429’de İmparator Alexios IV Megas Komnenos kullanmıştır.Osmanlı zamanında Fatih Sultan Mehmet , kiliseyi camiye çevirmiş ve ardından ilk namazı kılmıştır . Bina bitişiğinde medrese de mevcuttur.
23. Yağ Camii (Saint Jacgues Kilisesi), Adana
Yağ Camii veya Adana Eski Cami, Adana’nın merkezinde, eski çarşı içindeki tarihî camidir.
1501 yılında Ermeni Saint Jacgues Kilisesi’nin Ramazanoğlu Halil Bey’in emri ile camiye çevrilmesinden bir süre sonra mekânın yörenin ihtiyacını karşılamakta yetersiz kalması üzerine yanı başına Halil Bey’in oğlu Piri Mehmet Paşa tarafından yeni bir cami yaptırılmış, iki yapı birleştirilmiştir. Minaresinin yapımı 1525’te tamamlanan cami, Piri Mehmet Paşa’nın bitişiğine inşa ettiği medrese ile bir külliye teşkil eder. Medresenin inşası 1558’de tamamlanmıştır.
Selçuklu Ulu Camileri karakterinde, yani çok sütunlu cami tipinde bir camidir. Yapıya sonradan eklenen bir anıt gibi büyük ve görkemli bir avlu kapısı vardır.
Daha önce “Eski Camii" denilen yapı, anıtsal avlu kapısının önünde yağ pazarı kurulması nedeniyle, “Yağ Camii" adını almıştır.
1571’de Kıbrıs’ın fethinden sonra;
Lefkoşa’da Haydarpaşa ve Selimiye Camii,
Mağusa’da Lala Mustafa Paşa Camii camiye çevrilmiştir.
