İslamiyet Neden Mezheplere Bölündü?

İslam tarihinde mezhep bölünmeleri, dinî öğretilerin farklı yorumlanması, siyasi çıkarlar ve toplumsal dinamikler sonucu ortaya çıkan karmaşık bir sürecin ürünüdür. Bu ayrışma süreçlerini anlamak için, İslam’ın erken dönemlerindeki tarihi olaylara, öne çıkan liderlik tartışmalarına ve teolojik yaklaşımlara odaklanmak gerekir. Mezheplerin ortaya çıkışı, İslam’ın birliğini etkilemiştir.



Mezhep ayrışmasının en büyük nedenlerinden biri, Hz. Muhammed’in vefatı sonrasında liderliğin kime ait olacağı konusundaki görüş ayrılıklarıdır. Bu tartışma, İslam tarihindeki ilk bölünme olan Sünnî-Şiî ayrışmasının temelini oluşturmuştur. Sünnîler, liderliğin Hz. Muhammed’in seçkin sahabeleri arasından seçilen bir halife tarafından sürdürülmesi gerektiğine inanırken, Şiiler, liderliğin Hz. Muhammed’in ailesinden gelen, ilahi yetkiyle donatılmış bir imam tarafından yürütülmesi gerektiğini savunmuştur. Bu ayrışma, zamanla siyasi, toplumsal ve teolojik farklılıkları derinleştirerek İslam dünyasında iki temel mezhebin ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Sünnîlik​

Sünnîlik, Hz. Muhammed’in sahabelerinin liderliği ve Kuran ile hadislerin öne çıkan yorumu temelinde gelişmiştir. Bu mezhep, Hz. Ebubekir’in ilk halife olarak seçilmesiyle siyasi liderlikte öne çıkan yaklaşımı benimsemiştir. Sünnî mezhep içerisinde, Hanefi, Şafii, Maliki ve Hanbeli fıkıh mezhepleri önemli bir yer tutar.

Hanefi Mezhebi​

Hanefi mezhebi, Ebu Hanife tarafından kurulmuştur. Akılcı yaklaşımları ve içtihada verdiği önemle tanınır. Başta Osmanlı Devleti olmak üzere, birçok İslam coğrafyasında yaygın hale gelmiştir.

Şafii Mezhebi​

Şafii mezhebi, İmam Şafii tarafından kurulmuştur. Hadislere bağlılığı ve sistematik hukuk yaklaşımıyla bilinir. Ortadoğu ve Endonezya gibi bölgelerde yaygındır.

Maliki Mezhebi​

Maliki mezhebi, İmam Malik tarafından Medine halkının uygulamaları esas alınarak geliştirilmiştir. Kuzey Afrika’da şiddetle benimsenmiştir.

Hanbeli Mezhebi​

Hanbeli mezhebi, Ahmed bin Hanbel tarafından kurulmuştur. Geleneklere sıkı sıkıya bağlılığı ve hadis merkezli yaklaşımlarıyla dikkat çeker. Suudi Arabistan’da yaygındır.

Şiilik​

Şiilik, Hz. Ali’nin liderliğini öne çıkaran ve onun soyundan gelen imamlara ilahi bir yetki atfeden bir mezheptir. Şiiler, İmamet kurumunu, yani liderliğin sadece Hz. Muhammed’in ailesine ait olduğunu savunur.

Onikicilik (İsnâaşeriyye)​

Onikicilik, Şiiliğin en yaygın koludur. On iki imamın liderliğini kabul eder ve özellikle İran’da yaygındır.

Zeydilik​

Zeydilik, Zeyd bin Ali’nin görüşlerine dayanır ve Yemen’de yoğunlaşmıştır. Daha mutedil bir Şii ekolü olarak bilinir.

İsmaililik​

İsmaililik, yedinci imam olarak İsmail bin Cafer’i tanır. Batıni yorumlarla öne çıkar ve tarih boyunca siyasi hareketlerde etkin rol oynamıştır.

Mutezile​

Mutezile, akılcı ve rasyonel yaklaşımlarıyla bilinen bir itikad mezhebidir. Basra’da Vasil bin Ata tarafından kurulmuş ve Abbasi halifeleri döneminde etkili olmuştur.

Eşarilik​

Eşarilik, Ebu Hasan el-Eşarî tarafından kurulmuştur. Sünnî İslam’da kader ve irade gibi meselelerde dengeli bir yaklaşım sunar.

Maturidilik​

Maturidilik, Ebu Mansur el-Maturidi tarafından geliştirilmiştir. Akılcı yaklaşımıyla Hanefi mezhebiyle yakından ilişkili bir inancı temsil eder.

Tasavvuf Tarikatları​

Tasavvuf, bireyin Allah’a yakınlaşmasını ve manevi arınmış bir hayat sürmesini hedefleyen mistik bir yaklaşımdır. Bu hareket, mezhepler arasında bazen birleştirici bir rol oynasa da, zamanla kendine has tarikatlar oluşturarak yeni ayrışmaları beraberinde getirmiştir. Mevlevilik, Nakşibendilik ve Kadirilik gibi tarikatlar, tasavvufun çeşitli coğrafyalardaki etkisini göstermektedir.

Günümüzde, İslam mezhepleri arasındaki farklılıklar hala varlığını korumakta, ancak bu farklılıklar bazen bir çeşitlilik unsuru, bazen ise gerilim kaynağı olarak ortaya çıkmaktadır. Mezhepler arasındaki diyalog ve anlayışın artması, İslam dünyasında birliğin sağlanması için önemli bir adım olarak görülmektedir. Ancak tarihsel, teolojik ve toplumsal farklılıkların üzerinde köklü bir uzlaşı sağlamanın zorluğu da bir gerçekliktir.

İslam düşmanları tarafından işletilen mevzulardan biri de "mezhep" meselesidir. Mezhep meselesi bir taraftan İslam'da bir ihtilaf unsuru gibi gösterilmeye çalışılırken, diğer taraftan bir takım demagojilerle saf zihinler bulandırılmak istenmektedir. Meselenin üzerine biraz eğildiğimiz zaman mezheplerin bir ihtiyaçtan doğduğu, hiçbir zaman ihtilaf unsuru olmadığı anlaşılacaktır.

İtikat ve amel diye iki kısımdan meydana gelen İslam dininde, mezhepler, ameli (pratikte yaşanan) kısımları mevzu olarak ele alır. Birden fazla mezhebin meydana gelmesi, nazari prensiplerin mezhep imamlarınca farklı anlaşılmasından ileri gelmiştir.(1)

Mesela, Hz. Peygamber (a.s.m.) Efendimiz namaz kılarken mübarek alınlarına taş batar ve alınları kanar. Hz. Aişe (r.a.) validemiz taşı Peygamber (a.s.m.) Efendimizin alnından alarak yere atarlar. Peygamber (a.s.m.) Efendimiz yeniden abdest alarak namazlarını kılarlar. Peygamber (a.s.m.) Efendimiz yeniden abdest aldıklarına göre abdestleri bozulmuştur.

Hanefi mezhebi imamı, İmam Azam Ebu Hanife Hazretleri ile Şafii mezhebi imamı, İmam Şafii Hazretleri abdesti bozan meseleleri ele alırken bu meseleyi değerlendirirler. İmam-ı Azam Hazretleri, "Peygamber (a.s.m.) Efendimizin alnına batan taş kan çıkardığı için Resulullah (a.s.m.) Efendimiz abdest almıştır." hükmüne varırken; Şafii Hazretleri abdestin bozulmasını Hz. Aişe (r.a.) validemizin Peygamber (a.s.m.) Efendimizin alnına dokunmasına bağlamıştır. Böylece Hanefi mezhebinde az bir kan abdesti bozan sebeplerden biri olurken, Şafii mezhebinde kadının temasıyla abdestin bozulması kaide olarak benimsenmiştir. Görüldüğü gibi her iki hüküm de doğrudur ve haklı bir gerekçeye dayanmaktadır.

MEZHEPLERİN DOĞUŞU

Peygamber (a.s.m.) Efendimize kadar itikadi noktalarda aynı olan şeriatlar teferruat kısımlarında değişerek gelmiş, hatta bir asırda ayrı ayrı kavimlere ayrı şeriatlar gelmiştir. Ancak Peygamber (a.s.m.) Efendimizle birlikte daha başka şeriatlara ihtiyaç kalmamış ve O'nun dini bütün asırlara kafi gelmiştir. Fakat teferruat meselelerde bir takım mezheplere ihtiyaç kalmıştır.

Cenab-ı Allah tarafından vazifeli olarak gönderilen hak mezheplerin imamları, bu vazifeyi hakkıyla yerine getirmişler ve insanoğlunun bütün ihtiyaçlarına cevap vermişlerdir. Peygamber (a.s.m.) Efendimiz bir mucize olarak bu imamların geleceklerini ve büyük bir vazife yapacaklarını, daha bunlar gelmeden haber vermiş(2) ve bu mümtaz şahsiyetler de yapmış oldukları hizmetlerle Resulullah (a.s.m.) Efendimizi fiilen tasdik etmişlerdir...

İslam mezhepleri -bir iki cüz'i mesele hariç- hiçbir zaman iç harp ve karışıklıklara yol açmamış(3) ve bu mezheplerin imamları da birbirine daima saygılı olmuşlar, birbirlerini red ve inkar etmemişlerdir. Ayrıca bir mezhep tesis etmek niyetiyle ortaya iddialı bir şekilde çıkmamışlar, daha sonra bir araya toplanarak bir mezhep haline getirilen içtihatlarını zaman ve ihtiyaç anında ortaya koymuşlardır.

Mesela: İmam-ı Azam (H. 80-150) bir hadise ile ilgili olarak fetva verdikleri zaman,

"Bu Numan bin Sabit'in (İmam-ı Azam) reyidir. Çıkarabildiğimiz reylerin en güzeli budur. Kim bundan daha güzelini ileri sürerse, doğruya daha yakın olan odur." derdi.

Genişletmek için tıkla ...

İmam Malik (Maliki mezhebi kurucusu. H.93-179),

"Ben bir beşerim. Bazen hata, bazen de isabet ederim. Bu sebeple benim rey ve içtihadımı tetkik ediniz. Kitap veya sünnete uygun bulursanız, kabul ediniz, bulmazsanız reddediniz." demiştir.(4)

Genişletmek için tıkla ...

Hanbeli mezhebi kurucusu İmam-ı Hanbeli (H. 164-241) ve İmam-ı Şafii Hazretleri (H. 150-204) de hiçbir zaman iddialı konuşmamışlar ve meslektaşlarını rencide edici sözler söylememişlerdir. Daha sonra bu büyük insanların rey ve içtihatları talebeleri ve alimler tarafından bir araya getirilerek, Müslümanların gönül huzuru içerisinde ibadet yapmalarını temin etmişlerdir.

HAK BÖLÜNÜR MÜ?

Bir zamanlar gazete sütunlarından Müslümanlara meydan okurcasına sorulan ve halen köşe bucak tekrarlanan bir soru vardır: "Hak bir olur; nasıl böyle dört mezhebin ayrı ayrı, bazan birbirine zıt hükümleri hak olabilir?"

Bu soruya Bediüzzaman Said Nursi Hazretleri özetle şu cevabı verir:

"Bir su, beş muhtelif mizaçlı hastalara göre beş hüküm alır. Önemli miktarda su kaybeden bir hastaya su içmesi vaciptir, şarttır. Yeni ameliyattan çıkmış bir hastaya zehir gibi zararlıdır. Tıbben ona haramdır. Diğer bir hastaya kısmen zararlıdır; su içmek ona tıbben mekruhtur. Diğer birisine zararsız menfaat verir, tıbben ona sünnettir. Diğer birisine de ne zarardır ne de menfaattır. Tıbben ona mübahtır afiyetle içsin... İşte burada hak taadüt etti, birden fazla oldu. Beşi de haktır. 'Su yalnız ilaçtır, yalnız vaciptir, başka hükmü yoktur.' denilebilir mi?"

"İşte bunun gibi İlahi hükümler mezheplere uyanlara göre değişir. Hem hak olarak değişir ve her biri de hak olur, maslahat olur... Mesela, bugün bile Şafii mezhebine mensup olanların genel karakteri köylülüğe ve bedeviliğe daha yakındır. Cemaatı bir vücut haline getiren hayat-ı içtimaiyyede (sosyal hayatta) eksik olduğundan her biri namazda imam arkasında fatihayı ayrı ayrı okuyarak, Cenab-ı Allah'a kendi dertlerini bizzat söylerler ve O'ndan ne istediklerini ifade ederler. İmam-ı Azam'a tabi olanlar ise genellikle medeniyete ve şehirliliğe daha yakın ve içtimai yaşayış da müsait olduğundan bir cemaat bir şahıs hükmüne girip bir tek adam herkes namına söyler, ona uyanlar kalben onu tasdik ettiklerinden ve onun sözü herkesin sözü hükmüne geçtiğinden Hanefi mezhebi mensupları imam arkasında fatiha okumazlar..."

"Birbirinden farklı gibi görünen mezheplerdeki teferruat meselelerinin hangisini ele alsak, imamların dayandıkları noktaların hak ve hakikat olduğunu görebiliriz. Bu hususta İmam Şarani Hazretleri "Mizan" isimli bir eser yazarak, mezhep imamları arasında bir mukayese yaparak hangi hükmü nasıl anladıklarını ortaya koymuştur." (5)

Genişletmek için tıkla ...

Mezhep imamları İslami meselelerde değil uygulanış tarzında kendilerine göre haklı sebeplerle ihtilaf etmişlerdir. Mesela, abdest alırken başa meshetmekte bütün imamlar ittifak etmişlerdir. Ancak meshin tarzında ve miktarında ihtilaf etmişlerdir.

Abdesti bizlere farz kılan Rabbimizin, "başınıza meshediniz" emri bi ruusikum" ibaresiyle gelmiştir. Dillerin en zengini olan Arapça'da çeşitli kelimelerin başına gelen ‘b’ harfi, bazan "güzelleştirmek", bazan "bazı" manasını vermek, bazan da "bitiştirmek" manasını vermek için gelir. Abdest ayetinin "ruusiküm" kelimesinin başına gelen ‘b’ harfini mezhep imamlarının her biri ayrı manada anlamışlar ve bundan farklı bir uy"gulama ortaya çıkmıştır. Buradaki ‘b’ harfi her üç manaya da gelir. Bunun içindir ki İmam-ı Malik Hazretleri:

“Başa meshederken, başın tamamı meshedilmelidir. Zira buradaki ‘b’ harfi kelimeyi güzelleştirmek için gelmiştir. Kendi başına bir manası yoktur.” der. İmam-ı Ebu Hanife Hazretleri ise: “Bu ‘b’ bazı manasına gelen ‘b’dir. Başın bazısına meshedilse kafi gelir” der. İmam-ı Şafii Hazretleri ise: “Bu ‘b’ bitişmek manasına gelen ‘b’dir. Sadece elin başa bitişmesi, birkaç kıla değmesi kifayet eder, mesh tamam olur” der. Hal böyle olunca mezhep imamlarının her birinin hak yolda oldukları, teferruattaki ayrılık gibi görünen hükümlerin bir ihtilaf konusu olmadığı kendiliğinden ortaya çıkar ve kötü maksatlı olanların iddialarını havada bırakır...

Bu arada kanun maddesi bir olduğu hâlde anlayış farklarından aynı meselede çeşitli mahkemelerden birbirine yüzde yüz zıt ve farklı hükümler ortaya çıkmaktadır. Birisi ortaya çıkıp da "Bu neden böyle oluyor?" diyemezken, mezhep meselesinin dile dolanması iyi niyetle ve gerçekçilikle bağdaştırılamaz.

Mezhepler birleşebilir mi? İnsanoğlunun bir hayat seviyesinde bulunmayışı şeriatları bir olduğu halde mezheplerinin farklı olmasında rol oynamıştır. Şayet insanoğlunun mutlak bir ekseriyeti bir yüksek okulun talebesi gibi yaşayış tarzında bir hayat seviyesine girse o zaman mezhepler birleştirilebilir. Fakat dünyanın şu andaki durumu o hale müsaade etmediği gibi mezhepler de bir olmaz, birleştirilemez.(6)

Dolayısıyla her bir mümin bir mezhep üzere ibadetini yapmaya, bir mezhebi taklit etmeye mecburdur. Ancak mezhep imamları ve büyük müçtehitler birbirlerini taklit etmeye mecbur değildir, kendi içtihatları üzere amel ederler. Bunun dışında ileri geri konuşanlar ve mezhep imamlarına dil uzatanlarda bir art niyet aramak ve sözlerine itibar etmemek gerektir.

MEZHEPLER ARASINDA TELFİK YAPILABİLİR Mİ, YA DA KİMLER YAPABİLİR?

Bir de telfik meselesi vardır. Telfik fıkıh usulünde "Muayyen bir mesele ve maddede, iki veya daha fazla mezhebin hükümlerini bir araya getirmek." şeklinde tarif edilir. Telfik de yine mezhep imamları veya onların derecesinde olan kimseler tarafından yapılır. Telfikten sonra ortaya hiçbir mezhebin kabul edemeyeceği bir hüküm çıkarsa bu telfik caiz değildir. Mesela: Nikâhta Hanefi, Maliki ve Şafii mezheplerini birleştirerek "velisiz, mehirsiz ve şahitsiz" bir nikâh akdi yapılsa bu nikâh geçersizdir. Zira böyle bir tarzı ne bir mezhep imamı ne de bir başka müçtehit benimsemiştir.(7)

Genel görüş, bir hadisenin vukuundan ve belli bir hükümle amelden sonra, o hadisenin hükmünü değiştiren bir başka mezhebin hükmünü benimsemenin caiz olmaması şeklindedir. Ancak telafisi imkânsız meselelerde yapılan işin bir mezhebin hükmüne uygun olması, mezheplerin rahmet oluş cihetidir ve insanı kalp huzuruna götürür. Mesela, İmam Ebu Yusuf hamamda yıkandıktan sonra cuma namazını kılar. Bilahare kendisine hamamın haznesinde ölü bir fare bulunduğu haber verilir. Hanefi mezhebine göre Ebu Yusuf Hazretlerinin abdesti sahih olmamıştır ve böylece cuma namazını kılmıştır. Fakat yeniden cuma namazı kılması mümkün olmadığı için Ebu Yusuf Hazretleri "Medine'li olan kardeşlerimizin reyleriyle amel etmiş oluruz." demiştir... Ama telafisi mümkün meselelerde telfik caiz değildir. O zaman öyle bir kapı açılır ki dini hayatımız alt-üst olur.

Bu meseleye bir fiili bilmeden işledikten sonra başvurulabilir. Bu da telafisi imkânsız meselelerde olabilir. Mesela cuma namazı gibi. Çünkü cuma namazı belli bir vakitte belli şartlarda kılınır. O vakit çıktıktan sonra bu namazın kazası diye bir durum yoktur. Ama bir öğle namazı böyle değildir. Namazı bozacak bir durumun farkına sonradan varılınca, vakit çıkmamışsa yeniden kılınır, vakit çıkmışsa kaza edilir.

KAYNAKLAR:
1. Mektubat, s. 449, Bediüzzaman Said Nursi.
2. a.g.e., s. 108.
3. a.g.e., s. 449.
4. Fıkıh Usulü, Hayreddin Karaman, s. 33.
5. Sözler, Bediüzzaman Said Nursi, s. 513.
6. Sözler, Bediüzzaman Said Nursi, s. 512.
7. Fıkıh Usulü, Hayreddin Karaman, s. 34-35.