Arboretum Nedir?

Kaptan43 · 25 Ağustos 2021

Arboretum, bilimsel araştırma ya da gözlem amacıyla yaşları ve orijinleri belli, her biri dikkatli bir şekilde etiketlenmiş, çoğunluğu ağaç, ağaççık ve diğer odunsu bitki taksonlarının meydana getirdiği ve uygun seçilmiş alanlarda yetiştirilip sergilendiği tabiat parçalarıdır.

Arboretum, genellikle akademik amaçlarla oluşturulmuş ağaç ve bitki türleri bulunan bahçe, park veya alanlardır. “Ağaç parkı” olarak bilinir.

Arboretumlar, içinde barındırdığı canlı bitki zenginliğine ek olarak, bu bitki örtüsünü kendine yuva olarak seçmiş canlılar açısından da bir müze niteliği taşır. Aynı zamanda bir botanik bahçesinde bulunan ve ağaç, ağaççık ve çalıların dikilmesi için özel olarak ayrılmış bölgelere de “arboretum” adı verilebilir.

Arboretum Tanımı

“Arboretum” kelimesi, Latince kökenli bir terimdir. “Ağaç” anlamındaki ‘arbor’ kelimesi ile ‘belli bitkilerin yetiştirildiği alan’ anlamına gelen ‘etum’ kelimesinin birleştirilmesi ile türetilmiştir. Bazı arboretumlarda yalnızca belli bitki türleri bulunur. Bu arboretumlar farklı isimler alabilir. Örneğin, iğne yapraklı ağaçların yetiştirildiği arboretumlara “pinetum”, yalnızca kavak türlerinin yetiştirildiği yerlere de “populetum” adı verilir. Türk Dil Kurumu’na (TDK) göre arboretum, “ağaç parkı” demektir.

Arboretumlarda; hayvanat bahçelerinde olduğu gibi her bölgenin ismi, her bitki ve ağacın ismi, ağaç ve bitkilerin anavatanları, dikildiği tarih gibi bilgilerin yer aldığı levhalar bulunur. Bitkilerin yetiştirilmesi, çevre düzenlemesinin yapılması gibi görevleri bitkibilimciler, peyzaj mimarları ve ekologlar yürütür.

Arboretumlar çeşitli bilimsel çalışmaların yapılmasına olanak sağlar. Bu seçkin parklarda bitkilerin tanıtımının yapıldığı eğitim gezileri, doğa fotoğrafları tutkunları için fotoğraf turları düzenlenebilir. Böylece bilimsel araştırmalara ek olarak insanların doğayla iç içe bir gün geçirmeleri sağlanır. Canlı bitki müzeleri niteliğindeki arboretumlar, genellikle akademik ve eğitim çalışmaları için kullanılır.

Arboretumların Amacı

Mikroiklimin (Yerin iki metre üzerindeki iklim – mikroklima) elverdiği ölçüde doğal ve egzotik türlerin yetiştirilmesi, tanıtımı, gelişimi ve geniş çaptaki uygulamalara adaptasyonu konusunda çalışmalar yapmak
Nesli tükenme tehlikesi altındaki bitkileri korumak
Dünyadaki egzotik ve endemik bitkileri iklimin müsaade ettiği oranda bir araya toplamak
Farklı iklimlerde yetişen bitkilerin yetişmesini sağlayarak ülke insanlarına tanıtmak
Yabancı orijinli türlerin uygunluğu konusunda akademik çalışmalar yapmak
Geniş halk kitlelerine, özellikle ilköğretim ve lise öğrencilerine doğa sevgisi aşılamak, doğa bilincinin gelişmesine katkıda bulunmak

Türkiye’deki Arboretumlar

Atatürk Arboretumu: İstanbul’un Sarıyer ilçesinde 1949 yılında 38 hektarlık bir alanda kuruldu. Floristik zenginliğiyle birçok yerli ve yabancı botanikçinin ilgisini çeken arboretum, Belgrad Ormanı’nın güneydoğusunda bulunuyor. Prof. Dr. Hayrettin Kayacık’ın önerisi üzerine İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi ve Orman Genel Müdürlüğü’nün işbirliği ile hayata geçirilen Atatürk Arboretumu, 296 hektarlık bir alan üzerinde kuruludur. 1982 yılına kadar alt yapı ve dikim çalışmaları devam eden arboretum, Atatürk’ün 100. doğum yılı kutlamaları sebebiyle “Atatürk Arboretumu” adını aldı. 12 Temmuz 1982 tarihinde ise, Orman Bakanlığı’nın en küçük idari birimi olan İşletme Şefliği statüsü kazandı. Bugün Atatürk Arboretumu, dünyanın değişik köşelerinden gelen birbirinden farklı 2 bin bitki taksonuna ev sahipliği yapıyor. Bireysel ve grup ziyaretlerine açık olan Atatürk Arboretumu, anaokulu, ilköğretim ve üniversite düzeyine kadar tüm öğrencilere otsu ve odunsu bitkiler hakkında bilgi vermeyi, yetiştirme alanlarını tanıtmayı, çevre koruma bilincinin gelişmesine katkıda bulunmayı amaçlıyor. Atatürk Arboretumu, yılda 10-20 bin öğrenci ağırlıyor.
Karaca Arboretumu: Türkiye’nin ilk özel arboretumudur. 1980 yılında TEMA Vakfı kurucusu Hayrettin Karaca tarafından yaptırılan arboretum, Yalova-Termal karayolu üzerindeki Samanlı köyü sınırları içinde bulunuyor. 135 dönümlük bir alanda kurulu olan arboretumda kaya bahçeleri, bitki, iris, gül bahçeleri, minyatür bitkiler ve Türkiye menşeli bonzai bitkileri yer alıyor. Peyzaj ağırlıklı olan arboretum, bir canlı ağaç müzesi konumunda. Yedi binden fazla farklı bitki türü, alt tür, varyete ve kültür formunu barındırıyor. Hafta içi gruplara, pazar günü ise halka açık olan Karaca Arboretumu’nu yılda yaklaşık 15 bin yerli ve yabancı turist ziyaret ediyor. Arboretum, Haziran 2004 tarihinde Uluslararası Dendroloji (Ağaç Bilimi) Cemiyeti tarafından ödüle layık görüldü.
Çukurova Süleyman Demirel Arboretumu: Adana Seyhan Baraj Gölü kenarında kurulu bulunan arboretum, 8 Nisan 1997 tarihinde 9. Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel tarafından açıldı. Toplam 1050 hektar alanda kurulu olan arboretumda Çukurova yöresine özgü 520 ağaç türü bulunuyor. Arboretumu ziyaret edenlerden ücret alınmıyor.
Köyceğiz Yunus Emre Arboretumu: Muğla-Fethiye karayolu üzerinde, Köyceğiz ilçe merkezine 6,5 kilometre uzaklıktaki Toparlar köyü sınırları içinde bulunuyor. 1992 yılında 286 hektarlık alanda kurulan arboretum, oldukça zengin bir bitki örtüsüne sahip. Farklı jeolojik ve jeomorfolojik özellikler taşıyan arazi yapısı, zengin bir vejetasyona olanak sağlıyor. Kızılçam ormanları, serpantin kayaçlar üzerinde saf karaçam meşcereleri yer alıyor. Orman ve ağaç sınırı 2 kilometreye kadar çıkabiliyor. Arboretumda ayrıca bodur çalılar ve otsu bitkilerden oluşan bir vejetasyon da görülüyor. Bu alanlarda çok sayıda endemik bitki yer alıyor.
Anadolu Arboretumu: Ekim 2017 tarihinde Eskişehir Anadolu Üniversitesi bünyesinde açılan Anadolu Arboretumu, toplam 5 bin metrekare alanda kuruldu. Arboretumda, 53’ü yerli toplam 92 farklı odunsu bitki bulunuyor. Ayrıca Uzakdoğu, Avrupa ve Asya’dan çeşitli endemik bitkilerin de aralarında bulunduğu toplam 373 çeşit bitki yer alıyor.
Kavaklı Arboretumu: Zonguldak ili sınırları içinde, Gökpınar mevkiinde, Yenice-Kavaklı Kuzey Anadolu sahil bölgesindeki dağlar üzerinde yer alan arboretum, 4 hektar büyüklüğünde. Kısmen deniz ikliminin, kısmen de kara ikliminin etkisi altında bulunan arboretumun bitki örtüsü zenginliğinin yanı sıra, fauna olarak da oldukça zengindir. Mevcut orman sınırları içerisinde tür çeşitliliğinin zenginlik gösterdiği alanların arboretum olarak ayrılması sonucu oluşturulan alanda çevre eğitimine yönelik faaliyetler bulunmuyor.
Kovada Çayı Arboretumu: Isparta’nın Eğirdir ilçesi sınırları içinde yer alan arboretum, Mart 2000 ve Haziran 2001 tarihleri arasında kuruldu. Arbeoretumda 800 bitki çeşidi arasında 71 familya ve 222 cinse ait toplam 350 takson yer alıyor.

Arboretum ile Botanik Park Arasındaki Farklar Nelerdir?

Botanik bahçeleri; zengin koleksiyonlar içerir. Bitkilerin anayurtları, halk arasındaki ve bilimsel adları belirtilir. Botanik bahçelerinde genellikle doğa turizmine yönelik çalışmalar yapılır. Birçok bitki türüyle iç içe doğa yürüyüşleri yapılabilir, bitkiler hakkında bilgilendirme turları düzenlenebilir, farklı ülkelere ait endemik bitkilerin çeşitliliği araştırılabilir. Ayrıca, nesli tehlikede olan nadir türlerin korunması, süs bitkilerinin üretim ve ıslahı gibi çalışmalar da yapılır. Botanik bahçeleri mesire ve dinlenme alanı olarak da kullanılabilmektedir.

Arboretumlar; tek başına bir koleksiyon da olabilir; botanik bahçeleri içinde ayrı bir bölüm de olabilir. Bilimsel araştırma ve gözlem çalışmaları için hazırlanır. Eğitim ve akademik amacıyla oluşturulmuş, canlı bitki müzesi niteliğinde alanlardır.