Nizamülmülk, Büyük Selçuklu Devleti'nin veziri ve Siyâsetnâme adlı kitabın yazarı olan Fars devlet adamı ve siyaset bilimcisidir. Alparslan ve Melikşah dönemlerinde vezirlik yapmıştır. Nizamülmülk "devletin düzeni" anlamına gelir.Nizamülmülk, 10 Nisan 1018'de Horasan’ın Tus şehrinde dünyaya geldi. Annesini oldukça küçük yaşta kaybeden Nizamülmülk’ün eğitimi ve temel ihtiyaçlarıyla babası ilgilenmek zorunda kaldı. Halep, Nişanbur ve Bağdat gibi önde gelen şehirlerinde önemli alimlerden Kuran ve hadis dersleri aldı.
Bu dönemde Tus şehri Gazne Devleti idaresinde bulunmaktaydı. İlk devlet görevini Gazne sultanları için yapmıştır. Devlet işleriyle ilk olarak Gazne Devleti'nin Horasan valisinin yanında çalışarak başlayıp 1059'da Gazneliler Horasan valisi olmuştur. 1063'ten itibaren Büyük Selçuklu Devleti'nde Alparslan'ın Belh valisinin yanında devam etti. 1064 yılında Büyük Selçuklu Devleti'ne vezir olarak atandı. Alp Arslan (hüküm süresi 1063-1072) ve Melikşah (hüküm süresi 1072-1092) hükümdarlık dönemlerinde önemli vezirlik görevinde bulunmuştur. Memleketin nizamlarının kurucusu anlamında olan Nizamülmülk ismi Abbâsî halifesi Kâim bi Emrillah tarafından verildi. Dönemin Nakşibendi şeyhi Ebu Ali Farmedi'ye çok hürmet ederdi. Ancak 14 Ekim 1092 tarihinde Hasan Sabbah’ın kurucusu olduğu Haşhaşiler'in bir üyesi tarafından sırtından hançerlenerek öldürülmüştür.
Mezarı
Nizamülmülk'ün mezarı, bugün İran'ın İsfahan kentinin kenar mahallerinden birinde, Sultan Melikşah ile birlikte ve Selçuklu ailesinden pek çok isimle birlikte mütevazı bir türbede bulunmakta ve Hoca Nizamülmülk olarak bilinmektedir.Değerlendirme
Nizamiye medreseleri'nin teşkili ve mevcut toprak sisteminin aksayan yönlerinin tadil edilmesi gibi Selçuklu devletinin müesseseleşme ve merkezileşmesi yönünde önemli sayılabilecek teşebüslerin altına imzasını atmıştır.Bağdat, İsfahan, Nişabur, Belh, Herat, Basra, Musul ve Amol'daki Nizamiye Medreselerini kurdurmuştur. Nizamiye Medreseleri adını Nizamülmülk'den almıştır ve Bağdat'taki Medresenin başına İmam-ı Gazali'yi getirmiştir. Bu medreselerin kurumlaşması ve gelişmesi tüm İslam ülkelerinde olduğu gibi ilk batı Avrupa üniversitelerinin de temeli olmuştur.
Öğrencilere sağlanan yurt ve burs hizmetlerinin mucididir. Devletin toprak idaresi hukukunda ikta sisteminin mucididir. Türk devletlerinde ilk kez gelir-gider raporlarını hazırlatan kişidir. Dünyadaki ilk istihbarat teşkilatının kurucusudur. Dünya tarihinin gelmiş geçmiş en büyük devlet adamlarından biri olarak kabul edilir.
