Ansiklopedi Eğirmen Kirmen İğ Öreke ve Ağırşak Nedir?

Eğirmen veya eğirmeç; yün, keten, kenevir, pamuk gibi lifli hammaddeleri büküp ip yapmaya (eğirmeye) yarayan bir ucu çengelli tahta araçtır. Bir çubuk ve çengelden oluşan eğirmene iğ denir. Oldukça ilkel bir araç olan iğ üzerine daha sonraki dönemlerde yuvarlak bir ağırlık (ağırşak) geçirilmiştir. Altına artı şeklinde çubuklar geçirilmiş iğe ise kirmen denir. Eğirmenler ip üretiminde kullanılan, bilinen en eski araçlardır.

İğ​

İğ sözcüğü Eski Türkçedir ve Dîvânü Lugati’t-Türk’te de listelenir. İğne sözcüğünün kökeni iğ’e dayanır.

Robert Dankoff (Türkçe ve İslâm ile ilgili araştırmalar yapan ABD’li bir profesör), kirmen kelimesinin Ermenice k’arman’dan geldiğini belirtir. Hasan Eren (Türk sözlükçü ve etimoloji konusuna yoğunlaşmış Türkolog) ise, kirmen kelimesinin eğirmen kelimesinden geldiğini ve baştaki “e” sesinin düştüğünü ifade eder. Eren’e göre eğirmen kelimesi eğirmek fiiline -men eki getirilerek türetilmiştir.

Kirmen​

Kirmen; 1 cm kalınlığında, 3–4 cm genişliğinde ve 15 cm kadar uzunluğunda iki yassı ve 20 cm kadar uzunlukta, 1 cm çapında silindirik bir çubuk olmak üzere iki bölümden oluşur. Yassı parçaların ortası çubuğun serbestçe dönebileceği genişlikte deliktir. Çubuğun altta kalacak 5–6 cm. kadar uzunluktaki kısmı biraz geniş ve çıkıntılı olur. Üst ucu da ip bağlamak için çentiklidir. Yassı parçaların birinin orta kısmında diğeri geçecek genişlik ve derinlikte yarık vardır. Çubuğun kalın kısmı altta kalmak üzere, artı işareti şekline getirilmiş yassı parçaların ortasından geçirilir. Çubuk eksen görevi yapar. Döndürülerek bükülen (bu işleme eğirmek denir) ipler çapraz şekilde sarılarak yumak oluşması sağlanır ve eğirme işlemi tamamlanır.

Öreke​

Öreke; yün, keten gibi lifli malzemelerin tutturulduğu, bir ucu çatal değnektir. Eğirme esnasında iğ veya kirmen ile birlikte kullanılır. Eğrilmesi planlanan yün, keten vs. fitilleri önce öreke üzerine sarılır ve buradan iğ veya kirmene boşaltılırken iki dönme hareketi gerçekleştirilir.

Türkçeye Rumcadan geçmiştir. Rumca sözcüğün kökeni İtalyanca rocca’ya dayanır. İtalyancaya da Almancadan geçmiştir. Ayrıca ör sözünden türemiş olan örteke sözü de Kazak Türkçesinde kullanılır. Ucunda örülmüş ip veya kıl ile çubuğa bağlanmıştır.

Ağırşak​

Ağırşak, iği ağırlaştırmak için alt ucuna geçirilen yarım küre biçiminde ağırlıktır. Tahta, kemik ya da çeşitli madenlerden yapılır. Bir kere hareket verilen iğin bir süre kendiliğinden ve düzenli dönmesini sağlar.



Anadolu ağızlarında ağşak, ahırşak, arşak, aşak, avşak, ekercek olarak ta söylenir. Günümüzde tamamen ahşaptan üretilmelerine rağmen tarih öncesi çağlarda taş, toprak, kemik, cam, fildişi vs… gibi malzemelerden de üretilmiştir.