Osmanlı Kültüründeki Bazı Terimler ve Türkçe Anlamları

A​

ADLİ : II.Bayezit’in şiirlerinde kullandığı maslah.
AHMEDİ : Sultan 3.Ahmet Devrinde, Bursa ve Üsküdar’da dokunan çatma türünde ipekli kumaş.
AHİLİK : Anadolu Selçukluları Döneminde ortaya çıkan, esnaf örgütü.
AKALEM : Saltanat sancağı
AKALEM : Yedi Osmanlı saltanat sancağından birinin adı
AKAĞA : Saraylarda hizmet gören hadımağalarının beyaz ırktan olanı
AKLAM : Dev.Resmi dairelerde, yazı işleriyle uğraşılan bölüm
AKLAM : Resmi dairelerde yazı işleriyle uğraşan bölümlere verilen ad
AKVA : İleri gelenlerinin kullandığı bir bıçak türü
ALABEYİ : Bir bölgede bütün tımarlı sipahilerin en büyük amiri
ALATİNİ : II.Abdülhamit’in sürgüne gönderildiği Selanik’teki ikmet ettiği köşkün adı
ALİ BATI : Mondros Mütarekesi ertesi Mardin’de çıkan aşiret ayaklanması(11 Mayıs-18 Ağstz 1919)
AMETÇİ : Padişah divanının türlü kalemlerinde görev yapan baş yazmanlarına verilen ad
ARUSİYE : Yeni evlenen erkeklerden alınan bir tür vergi
ASABA : Osmanlı mimarlığında, mukarnaslı başlıkların en üst bölümü
ASAF : Vezir
ASAKİRİMANSURE : İkinci Mahmut döneminde, yeniçeri ocağı kaldırıldıktan sonra kurulan yeni ordunun adı
ASES : Gece bekçisi
ASES : Yeniçeri ocağının kaldırılmasından önceki güvenlik görevlisi
ATABEK : Eski Türk devletlerinde, özellikle Selçuklularda şehzadelerin eğitimi yada bağımsız bir eyaletin yönetimi ile görevli vezir
ATABEY : Selçuklu şehzadelerin eğitimiyle uğraşan öğretmen, lala
AVARIZ : Osmanlılarda önceleri halktan yalnız olağanüstü durumlarda, sonraları ise sürekli olarak toplanan vergi
AYAN-EŞRAF : Derebeyi konumuna ulaşan taşra ileri gelenlerine verilen ad
AYASULUK : Selçuk’un eski adı
AYVAZ : Büyük konaklarda mutfak işlerinde çalıştırılan uşak
AZAB : Osmanlıların ilk zamanlarında Türk asıllı hafif piyadeler
AZAP : Anadolu beyliklerinde donanma askeri
AZEB : Eskiden Anadolu beyliklerinde donanma hizmetlerinde görevlendirilen asker

B​

BADIHAVA : Topraksız köylüden alınan kazanç vergisi
BAHARİYE : Padişahlarının yeniçeri ağası başta olmak üzere ocak ağalarına dağıttıkları yazlık giysi veya kumaş
BAKIKULU : Vergi denetimi ve tahsili ile Maliyeye ilişkin soruşturmaları yapan memura verilen ad
BALA : Birinci sınıf Ula rütbesi ile vezirlik arasında yüksek birsivil aşama
BALYOZ : Frenk ve özellikle Venedik elçilerine verilen ad
BAN : Macaristan ve Slovenya dolaylarında sancak beylerine ve küçük prenslere verilen san
BANLIK : Macaristan, Slovenya dolaylarındaki sancak beylerinin ünvanı ya da onların yönettikleri toprak
BARATA : Bostancıların, baltacı ve kapıcıların giydikleri, kırmızı çuhadan yapılmış, ucu kıvrık, uzunca başlık
BAÇ-BAC : Gümrük vergisi
BAĞTAK : Padişah hareminde önemli kadınlar tarafından giyilen başlık
BAŞESKİ : Yeniçeri bölüklerinin en kıdemsiz subayı ve erlerinin en kıdemlisi
BELDAR : Osmanlı Ordusunda, dağ geçitlerini aşan, temizleyen ve koruyan, buradan geçenlerin güvenliğini sağlayan görevliler
BERAT : Atama emri
BERAYA : Vergi ve haraç vermeyen Müslüman ahaliye verilen ad
BEYLERBEYİ : Sancak beylerine verilen ad veya unvan
BOSTANCI : Sarayın ve şehrin güvenliğinden sorumlu askarler
BOZDOĞAN : Yeniçeriler tarafından kullanılan ve atların eyerlerinde asılı duran altı toplu gürz
BOZOK : Yozgat ilinin Osmanlı Devrindeki adı
BÖCEKBAŞI : Zabıta görevlisi
BİAT : Padişah ölünce tahta geçecek oğlunun devlet yönetimindeki etkili gruplarca kabül ve tasdik edilmesi
BİVAYE : Osmanlıca nasipsiz,kısmetsiz anlamında

C​

CANBAZ : Eskiden atlı fedai asker
CAİZE : Şairlerin şiirlerinde övdükleri büyük kişilerden aldıkları bahşiş
CEBECİ : Ordunun zırhlı sınıfına mensub nefer
CEBECİ : Silahların bakım ve onarımını yapmakla görevli asker sınıfı
CEBELİ : Tımar sahiplerinin savaşa hazır olarak beslemek mecburiyetinde oldukları asker
CENAH : Ordunun merkeze göre iki yanından her biri
CENEVİZ : Cenova Cumhuriyetine verdikleri ad
CERAHOR : Ordu hizmetlerinde kullanılan Hıristiyanlara verilen isim
CERAYE : Evkaf idaresi tarafından fakirlere dağıtılan yiyecek ve ödenek
CÜLÜS : Şehzadenin hükümdar olarak tahta çıkması
CİHADİYE : II.Mahmut zamanında savaş masraflarını karşılamak üzere çıkarılan para(1810)
CİVELEK : Yeniçeri ocağına yeni girmiş delikanlı
CİZYE : Eskiden Müslüman olmayanlardan alınan bir çeşit vergi

Ç​

ÇAKALOZ : Eskiden kullanılmış mermi yerine çakıl taşı atan bir tür top
ÇARKA : Osmanlılar’da öncü görevi
ÇAŞNİGİR : Sarayda yemeklere bakan kimse
ÇUHADAR : Padişahın giyeceklerine bakan memur

D​

DAYI : Tunus ve Cezayir Bey’lerine verilen ad
DEHEN : Osmanlı Ordusunun kullandığı bir tür top
DELİ : Vezir ve Beylerbeyine bağlı olarak görev yapan hafif süvari örgütünün askeri
DEVŞİRME : Asker yetiştirilmek üzere Yeniçeri ocağına alınacak çocukları seçip toplama işi
DOMNA : Eflak ve Buğdan beylerinin eşlerine verilen san
DÜYUNU UMUMİYE : Borçlar yönetimi
DİVANİ : Yaygınlık kazanmış bir yazı türü

E​

EFLAKAN : Karadağdan Romanya’ya dek uç boylarda yaşayan çoğu İslavlaşmış köylüler
EMANETULLAH : Padişahların hükümet anlayışları bakımından yönetiminden sorumlu oldukları halk
EMİN : Devlet görevlerindeki sorumlu kişilere verilen ad
ENDERUN : Devlet görevlilerini yetiştiren okul
ERSUSA : Kavuk
ESAME : Yeniçerililerin kayıtlı oldukları kütük defter
ESAMİLER : Ana kütük defterine adı ve ücreti yazılmış yeniçeriler ve diğer hizmetlilere verilen ad
ESEDİ : Üzerinde aslan resmi bulunan Osmanlı parası
ESTİMARE : Osmanlılar’da fıçı, varil gibi şeylerin ağırlığını ve hacmini tayin etme işi
EŞREFİ : 16yy.dan sonra çıkartılan para

F​

FARİSAN : Eyâletlerde, hudutlardaki muhafız askerler
FAUSTO ZONARO : Son saray ressamı olan İtalyan ressam
FERAHİ : İkinci Mahmut devrinde feslerin tepesine püskülü tutturmak için takılan metal tepelik
FRENK : Osmanlıların Avrupalılara, özellikle de Fransızlara verdikleri ad

G​

GEVARE : Turfanda sebze meyvelerden alınan vergi
GOSPODAR : Rumeli’deki büyük toprak sahipleri
GRAMATİKOS : Rumca anlaşmaları yazan Rum Katibi

H​

HARİM : Camiileri mahalleden ayıran duvar
HAS : Toprak düzeninde yıllık geliri yüz bin akçeyi aşan dirlik.
HASEKİ : Karavaşlar arasından seçilen padişah gözdesi
HASEKİ-İKBAL : Padişahın gözde cariyesi
HULAGUHAN : İlhanlı Devleti’nin kurucus olan ünlü Moğol hükümdarı
HİDİV : Mısır valisine verilen ünvan
HİLAT : Padişahların gönül almak ya da birini ödüllendirmek için giydirdikleri değerli kumaştan yapılmış kürk
HİM : Bingazi ve Trablusgarp’tan alınan bir çeşit vergi

I​

IKTA : Padişahın bir miktar toprağı birine mülki olarak veya gelirinden yararlanmak üzere vermesi

İ​

İHTİSAB : Klasik döneminde belediyenin İşlevini yerine getiren yönetim birimi
İKTA : Selçuklular’da geliri Tımarlı Sipahilere verilen toprak
İLHAMİ : Padişah III. Selim’in şiirlerinde kullandığı mahlas
İLMİYE : Din, yargı ve öğretim işleriyle uğraşan devlet görevlileri sınıfı ve bunların mesleği
İLTİZAM : Kamu gelirlerini kiralamaya dayanan vergi toplama sistemi
İMDADİYE : Savaş giderlerini karşılamak için alınan vergi
İZLATKO : Celeplik yapanlara verilen ad
İÇOĞLANI : Saraylarda türlü devlet hizmetleri için aday olarak yetiştirilen gençlere verilen ad

K​

KABALAK : Birinci Dünya Savaşında Osmanlı ordusunda kullanılan bir tür başlık
KAHİ : Emekliye ayrılacak yeniçeri aşçıların kendilerine sermaye toplamak için yapıp dağıttıkları bir tür pide
KALEM : Resmi evrakı hazırlayan ünite katiplerin çalıştığı yer
KALLAVİ : Sadrazam,vezir kavuğu
KAPIKULU : Ücretli Osmanlı askeri
KARAKA : Donanmada kullanılan ve ana güvertesi ile iki alt güvertesinde top bataryaları bulunan bir kalyon türü
KARAKULAK : Emir çavuşu veya haberci
KARAVELA : Donanmanın büyük gemileri
KARLOFÇA : Dev.Toprak kaybettiği ilk antlaşma
KARVAŞ : Haremdeki padişah kadını
KARİN : Padişah yakınlarına ve emrinde bulunanlara verilen ad
KAYILAR : Hanedanının kökenini oluşturan konar göçer topluluk
KAZASKER : Yargı sisteminde Şeyhülislamdan sonra gelen en yüksek görevliye verilen ad
KIRLANGIÇ : Donanmada kullanılan bir tür küçük savaş gemisi
KIZILABA : Yeniçeri oçağına küçük yaşta giren oğlanların giydiği kırmızı abadan yapılmış giysi
KRUP : 1888 tarihinden başlayarak Osmanlıda kullanılan bir top
KUDUMİYE : Padişah ve devlet ileri gelenlerinin seferden dönmeleri dolayısıyla yazılan şiire verilen ad
KURENA : Padişaha yakın olan görevliler, mabeyinciler
KUŞBAZ : Padişahların av kuşlarını yetiştiren görevli
KÖKE : Osmanlı Donanmasında kullanılmış bir tür savaş gemisi

L​

LAKABİ : On ikinci yüzyılda Selçuklular döneminde İran’ın Kaşan kentinde üretilen bir tür seramik
LALA : Şehzade eğitmeni
LALADAŞ : Lalanın altındaki acemilerin birbirine hitap biçimi
LARİN : Basra’da kullanılan bir gümüş para
LATA : İlmiyenin giydiği bir üstlük
LEZ : Trablus ve Bingazi’deki hurma ve zeytin ağaçlarıyla kuyulardan aldığı vergi
LEZEZ : Eskiden askerlerin aldıkları üç aylık maaşın Şevval, Zilkade ve Zilhicce aylarına denk gelen dördüncü bölümü
LİKATOR : Bulgarlar’dan oluşan Voynuk Teşkilatındaki küçük rütbeli subaylar
LİVA : İki alaydan oluşan askeri birlik

M​

MABEYAN : Konaklarda, harem ile selamlık arasındaki daire
MABEYİN : Padişah sarayında harem dairesi ile dış daireleri arasındaki bölüm
MAKİRİYE : İskelelerden alınan vergi
MALKOÇ : Akıncılar ocağının komutanı
MECİDİYE : 1840 yılında basılmış 20 kuruş değerinde gümüş sikke
MEKKARE : Taşıma işlerinde kullanılan at, deve, katır gibi hayvanlara verilen ad
MELİKA : Padişah karısı
MUTAK : Osmanlı’da özgürlüğü geri verilmiş kul ya da karavaş
MİRAHUR : Has ahırın en büyük yöneticisi

N​

NANHAR : Ölen yeniçerilerin çocuklarına verilen ad
NEMSE-NEMÇE : Avusturya’ya ve halkına verilen ad

O​

ODA : Yeniçeri kışlası
ODABAŞI : Yeniçeri kuruluşunda görevi alaylarda selam törenlerini düzenlemek ve yönetmek olan subay
ORTA : Yeniçeri ocağında tabur
OTACI : Saray hekimi
OTLAKİYE : Malı otlaklardan alınan vergi
OTOMAN : Avrupalıların Osmanlılara verdiği ad

Ö​

ÖZİ : Karadeniz’in kuzeyinde kalan sınır eyaleti,Rumeli Eyaletlerinden biri

P​

PAZVANT : Rumeli’de gece bekçilerine verilen ad
PENCİK : Asker yetiştirilmek için, savaş tutsaklarından beşte bir oranında ayrılan acemioğlan adayları
PEYK : Postacılık, kuryelik ve muhafızlık yapan, törenlerde yer alan asker sınıfı
PIRPIRI-PİRPİRİ : Yeniçeri salma erlerinin giydikleri kırmızı çuhadan yapılmış cüppe
PURUZ :Rumeli’de tutulan tevzi defterlerine verilen ad

R​

RUMELİ : Avrupa kıtasında kalan topraklarımıza verilen ad
RUMİNE : Lozan Antlaşmasının yapıldığı saray
RİKABDAR : Hükümdarın ata binerken üzengisini tutan kişi
RİKABİYE :Sadrazam, vezir gibi devlet adamları tarafından devlet adamlarına verilen ad
RİYALA : Tümgenerale eşit bir rütbe

S​

SADARET : Başbakanlık
SADIR : Kazaskerlere verilen san
SADRAZAM : Başbakan
SAKA : Eyalet askerlerine bağlı bir sınıf
SALMA : Osmanlı Devleti’nde kol gezen kolluk eri
SARICA : Eyalet valilerinin buyruğundaki başıbozuk asker
SATAK : Çarşı, Pazar yerleri
SEKBAN : Eyalet paşaları ve sancak beylerine bağlı olarak görev yapan bir sınıf asker
SEKBAN : Sınır boylarında görev yapan asker sınıfı
SELATİN : Padişahların adına yaptırılan ve birden çok minaresi bulunan büyük camilere verilen ad
SERASKER : Kara ordusu komutan
SERDAR : Başkomutan
SERİR : Padişahlarının makam koltuğuna verilen ad
SOLAK : Yeniçerililere verilen ad
SUBAŞI : Şehir güvenlik amiri
SULTANİ : Mısır Trablus ve Cezayir darphanelerinde basılan Osmanlı altını
SUPARA : Okul kitaplarının genel adı

Ş​

ŞATIR : Tören ve alaylarda padişahın, vezirin yanında yürüyen görevliler
ŞİRVANİ : Çatı arasında veya dükkanların üstünde yer alan alçak tavanlı asma kat

T​

TAPU : Hazine arazisini ekip biçenlerin ödediği vergi
TAVAŞİ : Saraylarda hizmet eden hadımların genel adı,hadım ağası
TERSANELİ : Deniz subay ve erlerine verilen ad

U​

ULAH : Romanya yerli halkına verilen ad
ULEMA : Kadılara ve müderrislere verilen ad
ULUFE : Kapıkullarına üç ayda bir ödenen aylık
ULUFE : Yeniçerilere verilen üç aylık ücret
ULUFECİ : Yeniçerilikte bir sınıf süvari askeri
URA : Sınır nişanı
USTA : Yeniçerilerinin, görevleri aşcılık olan küçük zabitlerine verilen ad
UŞİ : Osmanlı’nın Afrika’daki son toprak parçasını kaybettiği antlaşma(1912)

V​

VAKANÜVİS : Zamanın olaylarını saptamakla görevli kişi
VELEDEŞ : Kapıkulu süvairlerinin oğullarına verilen ad
VEZİR : Bakan
VÜZERA : Vezirler

Y​

YASAVUL : İlhanlılarda ordu müfettişine verilen ad
YAYA-SAKA : Eyalet Askerlerine bağlı bir sınıf
YENİÇERİ : Piyade askeri
YUSUFİ : Padişah, sadrazam, vezirler ve yüksek dereceli devlet erkanının giydiği kavuk

Z​

ZAPTİYE : Askeri Polis Teşkilatı
ZAVİYELİ : Osmanlı mimarlığında ilk zamanlarda ortaya çıkan Klasik dönemlerde terk edilen cami plan şeması
ZEAMET : Sipahilerin aldığı en büyük tımar